Ostoja nietoperzy

W podziemiach MRU znajduje się największa w Polsce i Europie zimowa kolonia nietoperzy, licząca około 25 tys. osobników. Ssaki zlatują się tutaj z obszaru środkowoeuropejskich nizin.

Międzyrzecki Rejon Umocnień (Festungsfront Oder-Warthe-Bogen) System fortyfikacji powstały w latach 1934-45, na ówczesnej granicy polsko-niemieckiej. Obecnie MRU jest atrakcją turystyczną. W 1980 utworzono w nim faunistyczny rezerwat pod nazwą "Nietoperek" - miejsce hibernacji nietoperzy. Od 1 listopada do 1 kwietnia ze względu na ochronę gatunkową nietoperzy obowiązuje całkowity zakaz wstępu do podziemi MRU. Osobom i placówkom oświatowym zainteresowanym odwiedzeniem rezerwatu podajemy adres: Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Lubuskiego, Chiropterologiczna Stacja Edukacyjno-Badawcza Nietoperek 34, 66-305 Kaława. Ostoja nietoperzy Do podziemi Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego wchodzi się poprzez niewielkie, metalowe drzwi, częściowo zrujnowane korytarze, aby betonowymi, wąskimi schodami zejść na poziom siedmiu pięter pod ziemią. Ciemność i niezwykłość miejsca sprawiają, że przybysze czują się niepewnie. Zdarzały się zresztą wypadki śmiertelne. Sieć korytarzy, rozgałęziających się, ciągnących się kilometrami, na których co kilka kroków wyziera głęboka studnia jest bardzo niebezpieczna dla ludzi nie znających tych miejsc. Są jednak istoty, które czują znakomicie w podziemnych fortyfikacjach, traktują je jak dom. W podziemiach MRU znajduje się największa w Polsce i Europie zimowa kolonia nietoperzy, licząca około 25 tys. osobników. Ssaki zlatują się tutaj z obszaru środkowoeuropejskich nizin. W MRU, będącym jednym z najciekawszych zabytków sztuki fortyfikacyjnej XX wieku w Europie, zasiedlanie podziemi przez nietoperze rozpoczęło się już pod koniec lat 40. ub. w. Zjawisko to nasiliło się w latach 80. Podziemne korytarze obiektu stały się nie tylko miejscem zimowania nietoperzy, ale także ich odpoczynku, schronienia oraz rozrodu w porze letniej. Populacja zasiedlających podziemia nietoperzy składa się z 12 gatunków reprezentujących rodzinę mroczkowatych. Znajdują się tam: nocek rudy, nocek duży, nocek Natterera, nocek Brandta, nocek wąsatek, gacek brunatny i gacek szary, mroczek późny, mopek i karlik malutki, a także - objęte całkowitą ochroną gatunkową - nocek Bechsteina i nocek łydkowłosy. Nietoperze (Chiroptera) zawsze fascynowały człowieka. W Polsce do tej pory stwierdzono 21 gatunków nietoperzy, wszystkie objęte są ochroną gatunkową (Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 6 stycznia 1995 roku w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt). Powszechnie znanym jest gacek i to tylko z nazwy. Wśród występujących u nas wyróżnia się dwie rodziny, obie z rzędu owadożernych: podkowcowate i mroczkowate. Do pierwszej należy podkowiec mały, do drugiej zalicza się pozostałe gatunki, jak np. nocki (rudy, Nattera, mroczki, karliki, borowce, gacki i mopki). Do największych krajowych gatunków należy nocek duży, o ciężarze do 40 g i rozpiętości skrzydeł ok. 40 cm. Jeden z największych - borowiec wielki waży tyle co lekko otyły wróbelek. Najmniejszy - karlik malutki, waży tylko kilka gramów, a rozpiętość skrzydeł wynosi ok. 20 cm (może zmieścić się w pudełku po zapałkach). Nietoperze na ogół nie budują schronień, lecz wykorzystują najrozmaitsze kryjówki - zarówno naturalne, jak i wybudowane przez człowieka. W budynkach zasiedlają różne zakamarki, nie tylko na strychach, ale i w kominach, przewodach wentylacyjnych, poddaszach. Można je spotkać za okiennicami, pod mostami, w studniach, we wszelkiego rodzaju podziemiach. Niektóre upodobały sobie dzwonnice. Część z nich zasiedla dziuple, głównie w starych ogrodach, znajdujących się w pobliżu wód i lasów. Jak podaje Wincenty Harmata w "Przyrodzie Polskiej" z 2000 roku pod koniec lat 90. w Krakowie kilkakrotnie złowiono nietoperze w wysokich blokach mieszkalnych. Większość nietoperzy żyje w grupach liczących nawet kilka tysięcy osobników. Zimą nasze polskie nietoperze zapadają w stan hibernacji - zasypiając obniżają temperaturę ciała o kilka stopni. Nie jest to zwykły sen zimowy, trwający tygodniami, jest on bowiem wielokrotnie przerywany. Zwierzęta budzą się m.in. aby uzupełnić stan wody w organizmie. Do hibernacji przygotowują się starannie, gromadząc duży zapas tłuszczu. Niektóre wyglądają jak kuleczki. Tuż przed zaśnięciem nietoperze mają gody. Robią "to" przed zaśnięciem, gdyż po okresie hibernacji nie są zdolne do kopulacji. Samice przechowują nasienie samca do późnej zimy. Przed opuszczeniem jaskini doprowadzają do zapłodnienia, ciąża rozwija się. Młode rodzą się około pierwszej połowy czerwca. Poród oraz opiekę nad młodymi można obserwować w "Batmanówce", czyli w Obserwatorium Nietoperzy w Szkole Podstawowej w Kopankach. Mieszkają tam dość licznie nocki duże. Samice podczas porodu zwisają głową w dół, poród trwa zwykle 2-3 godziny. Matka łapie młode w błonę rozpiętą między nogami i ogonem. Noworodek jest ślepy, łysy i bardzo nieporadny. Dość jednak silny, aby złapać sutek matki i wisieć na nim na brzuchu. Ssaki te narażone są na różne niebezpieczeństwa: zniszczenie naturalnych miejsc ich przebywania, wzrost zanieczyszczeń środowiska, pestycydy, a także bezmyślność ludzką. Spośród 30 gatunków występujących w Europie, 12 zaliczonych jest do kategorii skrajnie zagrożonych i ginących, 13 do narażonych na wyginięcie, 2 do gatunków rzadkich i 3 do niezagrożonych. Według oceny ekspertów Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody nietoperze są najbardziej zagrożone wymarciem spośród wszystkich gatunków europejskich ssaków. Objęcie nietoperzy ochroną gatunkową okazało się niewystarczające, od lat spada liczebność większości gatunków. Dlatego wszystkie europejskie konwencje dotyczące ochrony przyrody zawierają zapisy o konieczności ochrony tych zwierząt. Konwencja Berneńska z czerwca 1982 roku wskazuje na pilną potrzebę objęcia ochroną zagrożonych gatunków, do których zalicza nietoperze. W trzy lata później powstaje Konwencja Bońska, która staje się podstawą Porozumienia o Ochronie Nietoperzy w Europie, które wprowadzono w życie w styczniu 1994 roku. Wiosną 1996 roku Państwem - Stroną Porozumienia, zwanego Porozumieniem Bońskim stała się także Polska. Każda ze stron Porozumienia zobowiązała się wskazać na obszarze swej jurysdykcji stanowiska ważne dla zachowania i ochrony nietoperzy. W Polsce jedynymi rezerwatami przyrody utworzonymi w celu ochrony nietoperzy jest "Nietoperek I" i "Nietoperek II", obejmujące MRU. Minister Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego zarządzeniem z 11 sierpnia 1980 r. na obszarze 2,5 ha utworzył rezerwat przyrody "Nietoperek". Ochrona rezerwatową objęto podziemne fortyfikacje. W celu powiększenia siedlisk nietoperzy minister Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa rozporządzeniem z 23 grudnia 1998 uznał za rezerwat przyrody pod nazwą "Nietoperek II" obszar lasu i nieużytków oraz części podziemi MRU o powierzchni 48,27 ha położony w gminach Międzyrzecz i Żubrza. Przepisy te miały chronić spokój nietoperzy, zakłócany głównie przez poszukiwaczy militariów. Niepożądani goście mimo zakazów krążą pod ziemią nie tylko w zabronionych miejscach, ale także w porze hibernacji ssaków. Budzą zwierzęta ze snu i jest to dla nietoperzy śmiertelne zagrożenie. Każde bowiem ponadplanowe przebudzenie wymaga od zwierzątka dodatkowej energii. Budząc się traci ono spory zapas tłuszczu - dodatkowe przerwanie snu oznacza często śmierć. Dla ochrony miejsc żerowania nietoperzy na terenie otaczającym MRU został utworzony uchwałą Rady Miejskiej w Międzyrzeczu w 1997 roku Zespół Przyrodniczo - Krajobrazowy "Uroczysko Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego", stanowiący otulinę o powierzchni 5130 ha i strefę ochronną rezerwatów. W czerwcu 2000 roku został zatwierdzony przez wojewodę lubuskiego plan ochrony obu rezerwatów. Tendencja zmniejszania się populacji nietoperzy w Europie i znaczenie podziemi MRU w zapewnieniu stabilności populacji tych ssaków na obszarze Nizin Środkowoeuropejskich przyczyniły się do opracowania projektu pt. "Ochrona Nietoperzy w Międzyrzeckim Rejonie Umocnień i Rezerwacie Nietoperek". Projekt ten został w 1998 roku finalistą trzeciej edycji ogólnopolskiego konkursu ogłoszonego przez EkoFundusz na ochronę ginących gatunków roślin i zwierząt. Celem projektu była m.in. ochrona zimowego siedliska populacji nietoperzy, ochrona jedynej w Polsce kolonii lęgowej nocka dużego znajdującej się w warunkach podziemnych, dokładne rozpoznanie warunków zimowego siedliska poszczególnych gatunków tych zwierząt, opracowanie kompleksowego planu ochrony ich siedlisk. W ramach projektu dofinansowanego przez EkoFundusz, WFOŚiGW oraz NFOŚiGW zabezpieczono kratami wejścia do letniej kolonii nocka, zakupiono sprzęt niezbędny do wykonywania zabezpieczeń, wyposażenie do badań i monitoringu zimowego siedliska, ponton do poruszania się po zalanych wodą korytarzach podziemnych fortyfikacji, opracowano kompleksowy plan ochrony rezerwatów i Uroczyska MRU. Jak poinformował nas dyrektor Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Lubuskiego Stanisław Bąkowski dzięki środkom wydanym w ramach projektu nietoperze są lepiej chronione niż dotąd, specjaliści z Chiropterologicznej Stacji Edukacyjno-Badawczej, wolontariusze z Polskiego Towarzystwa Ochrony Przyrody "Salamandra" i Wrocławskiej Grupy Chiropterologów lepiej poznali warunki bytowania, preferencje siedliskowe ssaków, ich bazę pokarmową i typy środowisk, w których najczęściej żerują. Nietoperze to jedyne ssaki, które razem z ptakami opanowały zdolność aktywnego lotu. Latają dzięki fałdowi skóry, tzw. błonie lotnej, rozpiętej między palcami przednich a tylnymi kończynami. Są drugim, po gryzoniach, rzędem ssaków pod względem liczby gatunków. Na świecie znanych jest około 970 gatunków nietoperzy. Występują na całej kuli ziemskiej. Najmniejsze nietoperze ważą ok. 2 g (najmniejsze żyją w Tajlandii i są wielkości trzmiela) zaś największe do 1,35 kg. Artykuł był opublikowany w miesięczniku LOP "Przyroda Polska" w październiku 2004 roku

Walentyna Rakiel-Czarnecka