O edukację zdrowotną w szkołach

Jako honorowy członek Polskiego Towarzystwa Higienicznego, działającego w Polsce od ponad 100. lat, pragnę swoim wywodem poprzeć stanowisko grupy specjalistów w sprawie nauczania do zdrowia, wobec planowanej, kolejnej reformy programów nauczania w polskich szkołach (18). Otóż, grupa ekspertów wnioskuje, by restytuować w szkołach jeden, obowiązkowy przedmiot nauczający do zdrowia.

Irena Celejowa Warszawska Szkoła Zdrowia O edukację zdrowotną w szkołach Fight for health educations in schools Jako honorowy członek Polskiego Towarzystwa Higienicznego, działającego w Polsce od ponad 100. lat, pragnę swoim wywodem poprzeć stanowisko grupy specjalistów w sprawie nauczania do zdrowia, wobec planowanej, kolejnej reformy programów nauczania w polskich szkołach (18). Otóż, grupa ekspertów wnioskuje, by restytuować w szkołach jeden, obowiązkowy przedmiot nauczający do zdrowia. Wniosek ten wymaga silnego poparcia ze strony wszystkich instytucji i osób, którym leży na sercu dobre zdrowie naszego społeczeństwa. Jest to jedynie słuszny wniosek. Dowodzi tego doświadczenie wielu ostatnich lat. Od 1982 roku trwa nieustająca reforma nauczania do zdrowia w Polsce. W tym to bowiem feralnym roku zlikwidowano w polskich szkołach obowiązkowy przedmiot pod nazwą „Higiena”: i wprowadzono tzw. „Wytyczne nt. wychowania zdrowotnego”, realizowane w nieobowiązkowej ścieżce międzyprzedmiotowej (40). Tradycje oświaty zdrowotnej są głęboko zakorzenione w dydaktyce w Polsce, sięgając epoki oświecenia. Nazwiska polskich higienistów, lekarzy i nauczycieli, jak: G. Piramowicz, J. Śniadecki, K. Perzyna, K. Kaczkowski, S. Kopczyński, J. Polak, H. Jordan, a już w czasach współczesnych: M. Kacprzak, M. Demel, M. Karaffa-Korbut, W. Gądzikiewicz, B. Gastoł, K. Mitkiewicz, B. Nowakowski, J. Just, J. Bończak, A. Brodniewicz, H. Wentlandtowa i wiele, wiele innych, znane w całym świecie, to chluba polskiej nauki. Stworzyli bowiem podstawy rozwoju w Polsce higieny, prozdrowotnych zachowań i promocji zdrowia.. Do 1982 r. stopnie z obowiązkowego przedmiotu „Higiena” miały równoprawne miejsce na świadectwach szkolnych i maturalnych oraz w indeksach studenckich różnych szkół wyższych. Myślę, że znakomity, współczesny uczony prof. Maciej Demel, twórca teorii wychowania zdrowotnego i pedagogiki zdrowia (13, 14), nie spodziewał się, że wprowadzony przez Niego nowy termin „wychowanie zdrowotne” zostanie wykorzystany do wytycznych programowych, które zniszczyły, dotychczas obowiązkowy, odrębny przedmiot o zdrowiu w polskich szkołach. Problematyka pro zdrowotna została teraz rozproszona w nieobowiązkowej ścieżce międzyprzedmiotowej. Pociągnięcie to zbiegło się z szeroką falą promocji zdrowia w świecie, przyjętej w naszym kraju bezkrytycznie, jako nowe zjawisko. Jak to dowiódł prof. M. Demel w swych historycznych pracach naukowych, promocja zdrowia, jako proces postępowania na rzecz zachowania i doskonalenia zdrowia oraz zapobiegania chorobom społecznym, ma również głębokie korzenie w Polsce, która o wiele lat wyprzedziła pod tym względem współczesny ruch (15, 16). Edukacja i wychowanie zdrowotne to filary promocji zdrowia w skali jednostki, rodziny, miejsca pracy, samorządów i państwa (22). Długo, bo od 1982 r., czyli aż od dwudziestu trzech lat istniał w Polsce podział wśród autorów w poglądach na formę szkolnej edukacji zdrowotnej. Podobnie, jak w świecie, na jednym biegunie znaleźli się u nas zwolennicy realizowania edukacji zdrowotnej w nieobowiązkowej ścieżce międzyprzedmiotowej (10, 38, 39), na drugim zaś zwolennicy nauczania do zdrowia w wyodrębnionym, obowiązkowym przedmiocie, jak to dotychczas ma miejsce w wielu państwach, np. w Anglii (4, 19). Wpływ zwolenników ścieżki międzyprzedmiotowej dominował w decyzjach władz państwowych. Lecz niepokój i dyskusje nie ustawały (6, 7, 9, 30), tym bardziej że właściwie brak nauczania o zdrowiu w szkołach, wyrugowanie z nich lekarza o specjalności medycyny szkolnej, stomatologa i pielęgniarki, przyniosły smutne żniwo: wciąż zły stan zdrowia polskich dzieci i młodzieży (17, 27, 33). Dużym więc osiągnięciem było wprowadzenie w nowej reformie zarządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 15 maja 1997 r. obowiązkowej edukacji zdrowotnej, lecz nadal w ścieżce międzyprzedmiotowej. Na jej należytą realizację trzeba było dwóch niezbędnych warunków: 1) odpowiedniego czasu i 2) merytorycznego przygotowania z tematyki prozdrowotnej nauczycieli różnych przedmiotów. A przy tym w ścieżce międzyprzedmiotowej było jeszcze kilka innych bloków tematycznych. Nie było więc możliwe należyte realizowanie programu edukacji zdrowotnej, bo czas, przeznaczony na przedmioty własne, o rozbudowanej treści, na to nie pozwalał. Wielu nauczycieli wykazywało dobrą wolę, opracowując własne programy i toki lekcyjne, zamieszczane, by pomóc innym, w czasopismach fachowych, głównie w miesięcznikach „Lider” i „Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne” (1, 31, 32). Nauczycielka biologii, A. Adamska-Wojakiewicz (1), pracująca w Gimnazjum nr 3 w Krakowie i mająca doświadczenie z uprzedniej pracy w służbie zdrowia, z przysługującego jej czasu na przedmiot własny wydzieliła nawet 1 godzinę w tygodniu na edukację zdrowotną, realizując właściwie w ten sposób obowiązkowy, wyodrębniony przedmiot o zdrowiu. Prowadzono różne szkolenia nauczycieli z zakresu tematyki i metodyki edukacji zdrowotnej, nauczyciele mieli do dyspozycji różne materiały i podręczniki (24, 36). Mimo to, mimo bardzo pozytywnych, odnotowanych postaw, większość nauczycieli nie nadążała za wymogami programu edukacji zdrowotnej i z braku przygotowania merytorycznego, nie mogła go należycie realizować. W końcu to dostrzeżono. Ministerstwo Edukacji Narodowej w przygotowywanej obecnie, kolejnej reformie szkolnej zleciło Instytutowi Spraw Publicznych opracowanie nowych ogólnych podstaw programowych. Tezy reformy Instytut poddał pod dyskusję. Śród zamierzeń nowej reformy jest m.in. likwidacja obowiązkowej edukacji zdrowotnej w ścieżce międzyprzedmiotowej i rozparcelowanie tematyki prozdrowotnej w dwóch przedmiotach: „Przyroda” i „Wychowanie fizyczne”. Likwidacji ścieżki międzyprzedmiotowej należy przyklasnąć i witam ja z radością, jako że od początku jej wprowadzenia byłam wśród jej przeciwników. Swoje stanowisko, dotyczące zintegrowanego przedmiotu o zdrowiu, przekazałam resortowi oświaty w 1992 r., wyrażone w tezach i projekcie ramowego programu (4, 5). Jednakże, przedstawiony plan nowej reformy dalszego rozproszenia tematyki prozdrowotnej w różnych przedmiotach znów zaniepokoił środowisko promotorów zdrowia, w tym Polskie Towarzystwo Higieniczne. PTH zawsze stało na stanowisku, że nauczać do zdrowia należy w jednym przedmiocie, kierując do resortu oświaty odpowiednie apele w tej sprawie (34). Obecnie, szeregi dyskutantów się zwarły: i dotychczasowi zwolennicy ścieżki międzyprzedmiotowej, i wytrwali zwolennicy samodzielnego przedmiotu o zdrowiu wspólnie teraz walczą o wyodrębnienie w nowych podstawach programowych dla polskich szkół jednego, zintegrowanego, obowiązkowego przedmiotu, uczącego wiedzy o zdrowiu, zasad zdrowego stylu życia i zapobiegania chorobom społecznym. Wszak zawsze, mimo wszystko, byliśmy razem pod skrzydłami polskiej Hygiei… (foto 1). Grupa specjalistów zaproponowała nazwę tego przedmiotu „Zdrowie” lub „wychowanie zdrowotne”, lub inną podobną. Polskie Towarzystwo Higieniczne proponuje przywrócenie zasłużonej historycznie nazwy „Higiena”. Higiena jest uznaną przez przepisy państwowe nauką. W tym kontekście nie bez znaczenia jest ukierunkowanie zainteresowań uczniów dla przyszłej pracy zawodowej i ewentualnie naukowej w zakresie higieny i wychowania zdrowotnego. Jeszcze jeden, niebłahy argument przemawia za nazwą przedmiotu „Higiena”. To właśnie higiena, jak dotąd, jest jedyną „szczepionką” w zapobieganiu kilkudziesięciu już nowym, strasznym chorobom zakaźnym, w tym AIDS, które od ponad 30. lat „bezkarnie” gnębią ludzkość (tab. 1). Tabela 1. Nowe choroby zakaźne (infekcyjne) odkryte po 1972 r. (wybór) (9) 1. Gorączka krwotoczna Ebola (wirus) – 1973 2. AIDS (wirus HIV) – 1983 3. Biegunka krwotoczna (odmiana Escherichii coli) – 1982 4. Borelioza z Lyme (bakteria) – 1982 5. Choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, rak żołądka (odkryty główny czynnik – bakteria Helicobacter pylori) – 1983 6. Zapalenie wątroby nie A i nie B przenoszone drogą pozajelitową (wirus hepatitis C) – 1989 U podstaw wielu nieporozumień było to, że każdy ze specjalistów chciałby widzieć w szkole swoją tematykę w osobnym przedmiocie (12), co nie jest możliwe. Edukacja zdrowotna jest wieloaspektowa i powinna być realizowana w zintegrowanym, jednym przedmiocie. Jego program powinien stanowić minimum wiedzy o zdrowiu i zachowań prozdrowotnych. Powinien więc obejmować higienę, żywienie, ekologię, zapobieganie chorobom społecznym, chorobom zakaźnym, nałogom, wychowanie w rodzinie, wychowanie seksualne, zdrowotne znaczenie ruchu itd. Czy mamy do tego przygotowane kadry? Paradoks minionego, długiego, 23-letniego okresu, polega na tym, że mimo oddania nauczycielom różnych przedmiotów nauczania do zdrowia nie zaprzestano przygotowywać pedagogów zdrowia w różnych uczelniach (23). Tabela 2 obrazuje stan z przełomu lat 2002/2003. Obecny stan omówił profesor Zygmunt Jaworski, uwzględniając problematykę wychowania w wydanej w 2005 roku książce. Tabela 2. Szkoły wyższe oferujące w roku akademickim 2002/2003 przyjęcie kandydatów na studia ze specjalnością uwzględniającą problematykę wychowania zdrowotnego (wg Z. Jaworskiego) Uczelnia Specjalność studiów Poziom studiów Tryb studiów Uniwersytet Łódzki Wychowanie fizyczne i zdrowotnea/  magisterskie  magisterskie  magisterskie uzupełniające  dzienne  wieczorowe  zaoczne Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Pedagogika zdrowiaa/  wyższe zawodowe  dzienne Uniwersytet Śląski w Katowicach Pedagogika zdrowiaa/  magisterskie  magisterskie  wyższe zawodowe  dzienne  zaoczne  zaoczne Katolicki Uniwersytet Lubelski Wychowanie zdrowotnea/  magisterskie uzupełniające  wyższe zawodowe  zaoczne  zaoczne Akademia Bydgoska Edukacja zdrowotnaa/  wyższe zawodowe  zaoczne Pomorska Akademia Pedagogiczna w Słupsku Pedagogika socjalna i edukacja zdrowotnaa/  wyższe zawodowe  magisterskie uzupełniające  zaoczne  zaoczne Filia Akademii Święto-krzyskiej w Piotrkowie Trybunalskim Pedagogika zdrowia z wychowaniem fizycznyma/  magisterskie  magisterskie  magisterskie uzupełniające  dzienne  zaoczne  zaoczne Politechnika Radomska Wychowanie zdrowotne i korektywab/  wyższe zawodowe  wyższe zawodowe  dzienne  zaoczne Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu Promocja zdrowiab/  magisterskie  magisterskie  dzienne  zaoczne Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Lesznie Wychowanie fizyczne z edukacja zdrowotnąc/  wyższe zawodowe  wyższe zawodowe  dzienne  zaoczne Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Raciborzu Wychowanie fizyczne i zdrowotnec/  wyższe zawodowe  wyższe zawodowe  dzienne  zaoczne Uwagi: a) na kierunku studiów: pedagogika; b) na kierunku studiów: wychowanie fizyczne; c) profil studiów – specjalność samoistna. Zdobywa sobie zwolenników, zgłoszona resortowi oświaty przeze mnie jeszcze w 1986 r. teza, że wszyscy studenci w wyższych uczelniach powinni obowiązkowo zdobywać wiedzę z wychowania zdrowotnego (3). R. Podstawski (33) uważa, że: (…) „za aktywną edukacją prozdrowotną w środowisku studentów przemawia ich potencjalna rola, jako absolwentów, w krzewieniu kultury zdrowotnej w swoich środowiskach pracy. Będą oni przecież z reguły pełnili funkcje kierownicze, ich styl życia może być istotnym czynnikiem oddziaływania na otoczenie. (…) Podstawowym względem jest niezadowalający stan zdrowia znacznej części społeczności studenckiej. Uzasadnione wydaje się przy tym założenie, że studenci dysponują zbyt małym zakresem wiedzy, która wynieśli ze szkoły średniej na temat zdrowia i możliwości przeciwdziałania określonym zagrożeniom. (…) mylnie przyjmuje się, że edukacja prozdrowotna wśród społeczności studenckiej jest zbędna, ponieważ młodzież uzyskała określoną wiedzę z tego zakresu na niższych poziomach edukacji”. Obecnie, podyplomowe studia edukacji zdrowotnej obowiązują już polskich lekarzy. Według Marii Miller (17), w Szkole Zdrowia Publicznego Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego przeszkolono w latach 2001-2002 ponad 1500 lekarzy. W akademiach medycznych, jak np. w AM w Warszawie istnieje Wydział Nauki o Zdrowiu, kształcący nauczycieli zdrowia. W ukierunkowanie systemu kształcenia kadr pedagogów zdrowia miał swój wkład już w 1986 r. Zakład Wychowania Zdrowotnego Uniwersytetu Szczecińskiego, który przedstawił na ten temat referat podczas konferencji naukowej w Łodzi (3). Zakład ten, powołany z inicjatywy prof. Tadeusza Mieczkowskiego, prowadził wtedy, pod moim kierownictwem, specjalizację z wychowania zdrowotnego i Studium Podyplomowe Wychowania Zdrowotnego dla absolwentów wyższych uczelni wychowania fizycznego. W latach „ścieżki międzyprzedmiotowej” na szerokiej fali promocji zdrowia, wspartej rozwojem jej teoretycznych podstaw (2, 25, 26, 28, 39), nauczyciele zdrowia sprawdzili się w nauczaniu nieobligatoryjnym. Przyczyniły się do tego: instytuty naukowe, jak Państwowy Zakład Higieny, Instytut Żywności i Żywienia, Instytut Kardiologii, Centrum Onkologii i in.; wyższe uczelnie, akademie medyczne, akademie wychowania fizycznego, wyższe szkoły i akademie pedagogiczne i in.; różne towarzystwa naukowe, jak: Polskie Towarzystwo Higieniczne, Polskie Towarzystwo Oświaty Zdrowotnej i in.; oraz bardzo liczne, społeczne, organizacje pozarządowe, jak np. zapoczątkowana przeze mnie jeszcze w Szczecinie, a od lat 17. prowadzona w Stolicy „Warszawska Szkoła Zdrowia”. W tym czasie ukazało się wiele, cennych wydawnictw nt. zdrowia, książki naukowe (29), popularnonaukowe, artykuły, ulotki, foldery, plakaty itd. Bardzo wyraźnie nasiliły tematykę zdrowotną media, prasa, radio i telewizja i to w coraz lepszej współpracy z naukowcami, co zapewnia właściwą wartość merytoryczną publikacji (8). Wśród licznych czasopism, poświęconych zdrowiu, o charakterze naukowym, wymienić należy „Zdrowie” o historycznej tradycji, powstałe w XIX w. pod redakcją dra J. Polaka, do dziś ukazujące się jako „Zdrowie Publiczne”, „Postępy Medycyny”, „Problemy Higieny”, „Promocja Zdrowia, Nauki Społeczne i Medycyna”. Chętnie czytane są liczne czasopisma popularnonaukowe i fachowe, jak „Żyjmy dłużej”, „Lider”, „Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne” i od pięciu lat ukazujące się „Roczniki Warszawskiej Szkoły Zdrowia”. Chociaż nieobligatoryjnym kształceniem do zdrowia obejmujemy nawet setki tysięcy przeważnie osób dorosłych, zainteresowanych swym zdrowiem, to jednak edukacją zdrowotną musimy objąć wszystkich Polaków, szczególnie młodych. A jest nas ok. 40. milionów! Toteż, minimum wiedzy o zdrowiu każdy powinien wynieść ze szkoły. Obowiązujące oceny z przedmiotu „Higiena”, ważące na zaliczeniu danego roku w szkole, staną się czynnikiem, który to minimum zagwarantuje. Gdyby nauczanie podstawowe języka polskiego i matematyki nie było obowiązkowe, na pewno mielibyśmy w Polsce co najmniej 50% analfabetów… A czy nie wychowaliśmy przez ostatnie 23 lata wielu nieuków zdrowotnych? (9, 22, 33). Niezależnie od zintegrowanego przedmiotu o zdrowiu, elementy prozdrowotne powinni akcentować w dydaktyce nauczyciele innych przedmiotów, jeśli dany temat się z tym wiąże. Np. podczas lekcji fizyki na temat światła można omówić higienę oświetlenia w różnych aspektach (mieszkania, stanowiska pracy, w szkole, w sporcie itd.). Nauczanie do zdrowia przyniesie wtedy należyte efekty pedagogiczne, jeśli będzie się odbywać w prozdrowotnych warunkach, które w licznych przypadkach pozostawiają w szkołach jeszcze wiele do życzenia (20, 21). Dlatego należy nadal rozwijać akcję „Szkoły promujące zdrowie”, w których każdy nauczyciel powinien być wzorcem dla zdrowego stylu życia. W tym aspekcie słuszna jest opinia red. Z. Cendrowskiego (11), że wychowanie zdrowotne jest zadaniem szkoły, jako całości, jako systemu wychowującego. Dawno udowodniono, że zdrowie w ponad 50% zależy od tego, jak żyjemy (9). Tymczasem, na promocję zdrowia, mimo że powstały już jednostki organizacyjne, jej służące, w instytucjach państwowych i samorządowych (35), przeznacza się śladowe procenty budżetu. Wciąż jeszcze za małe jest zrozumienie wśród decydentów dla promocji zdrowia, która strategicznie ma też ogromne znaczenie ekonomiczne. Swoje wywody zakończę następująco: Należy wystosować do Ministerstwa Edukacji Narodowej, do Ministerstwa Zdrowia i do Instytutu Spraw Publicznych tezy z obecnej konferencji, popierające przedłożone im stanowisko specjalistów w sprawie wyodrębnienia w nowych programach szkolnych jednego, zintegrowanego, obowiązkowego przedmiotu o zdrowiu. Piśmiennictwo 1. Adamska-Wojakiewicz A.: Program „Edukacja Zdrowotna” dla gimnazjum, klasa II. (Tekst niepublikowany). 2. Bejnarowicz B.: Zmiany stanu zdrowia Polaków i jego uwarunkowania. Wyzwanie dla promocji zdrowia. „Promocja Zdrowia. Nauki Społeczne i Medyczne”, 1994, r. I, nr 1-2, s. 9. 3. Celejowa I., Mieczkowski T., Murawska R.: Kierunki ofensywy systemu kształcenia kadr w zakresie wychowania zdrowotnego. Materiały konferencji Oświaty Zdrowotnej „Oświata zdrowotna w świetle zadań wynikających z programu ״Zdrowie dla wszystkich do roku 2000״. Łódź, 3-4 listopada 1986 r. 4. Celejowa I.: Tezy w sprawie wychowania zdrowotnego, skierowane do dyrektora Biura ds. Reformy Ministerstwa Edukacji Narodowej, dra Stanisława Sławińskiego. Warszawa 1992. 5. Celejowa I.: Ramowy program obowiązkowego przedmiotu w polskich szkołach pod nazwą „Nauka o zdrowiu” (lub inną). Projekt – Warszawa 1992. 6. Celejowa I.: Drogi wychowania zdrowotnego polskiego społeczeństwa [w:] Materiały Krajowej Konferencji Promocja Zdrowia. Wyd. Centrum Organizacji i Ekonomiki Ochrony Zdrowia. Warszawa 1992. 7. Celejowa I.: W sprawie powszechnego wychowania zdrowotnego w Polsce. „Lider”, 1992, nr 9. 8. Celejowa I.: O małżeństwo nauki z dziennikarstwem [w:] Materiały Ogólnopolskiego Zjazdu Naukowego nt. „Prawidłowe żywienie w profilaktyce chorób cywilizacyjnych”. Katowice, 19-21 września 1991 r. Suplement, s. 80, Katowice 1993. 9. Celejowa I.: W sprawie nauczania higieny i zdrowia w polskich szkołach [w:] Monografia „Warszawska Szkoła Zdrowia”, „Problemy Higieny”, nr 48, 1996 (referat wygłoszony podczas obrad Pierwszego Polskiego Kongresu Uniwersalizmu i Jego Zastosowań, 26-30 września 1994 r. w Warszawie). 10. Cendrowski Z.: Rola liderów w promocji zdrowia w społeczeństwie [w:] Edukacja ekologiczna i zdrowotna dzieci i młodzieży. Materiały Ogólnopolskiego Seminarium Naukowego. Ameliówka k/Kielc, 11-12 maja 1991 r. Wyd. Stowarzyszenie „Zdrowy Człowiek”, Warszawa 1992. 11. Cendrowski Z.: Artykuł wstępny (Drodzy Czytelnicy). „Lider”, 2005, nr 2, s. 2. 12. Cichy D.: Kształcenie do ekorozwoju [w:] Edukacja ekologiczna i zdrowotna dzieci i młodzieży. Wyd. Stowarzyszenie „Zdrowy Człowiek”, Warszawa 1992. 13. Demel M.: O wychowaniu zdrowotnym. WSiP, Warszawa 1968. 14. Demel M.: Pedagogika zdrowia. WSiP, Warszawa 1980. 15. Demel M.: Sto lat promocji zdrowia w Polsce. „Wychowanie Fizyczne i Sport”, 1997, nr 1-2, s. 7. 16. Demel M.: Ojczyste źródło promocji zdrowia. „Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne” cykl od 2001, nr 4 do 2003, nr 4. 17. Goryński P., Wojtyniak B., Kuszewski K. (red.): Monitoring oczekiwanych efektów realizacji Narodowego Programu Zdrowia. Cel operacyjny nr 6 „Zwiększenie skuteczności edukacji zdrowotnej społeczeństwa oraz działań w zakresie promocji zdrowia”. Koordynator: Maria Miller, s. 79. PZH, Warszawa 2004. 18. Grupa specjalistów: Stanowisko w sprawie edukacji zdrowotnej w projekcie podstawy programowej kształcenia ogólnego. Warszawa, 5 maja 2005 r. 19. Hanzlik J.: Czy w Polsce uda się wprowadzić wychowanie prozdrowotne? „Lider”, 1992, nr 12, s. 5. 20. Ignar-Golinowska B.: Problemy higieniczne w środowisku szkolnym [w:] Materiały konferencji nt. „Potrzeby rozwojowe i higieniczne populacji w wieku szkolnym”. Wyd. PTH, Warszawa 1995, s. 51. 21. Ignar-Golinowska B., Gajewska M.: Warunki higieniczne w szkołach. „Roczniki PZH”, 2002, t. 53, nr 1, s. 89. 22. Jaworski Z.: Kontrowersje wokół wychowania zdrowotnego i kultury zdrowotnej. „Lider”, 1991, nr 1, s. 5. 23. Jaworski Z.: Podyplomowe studium wychowania zdrowotnego w Uniwersytecie Łódzkim. „Lider”, 1994, s. 8. 24. Jaworski Z.: Zarys sylwetki zawodowej i koncepcji kształcenia nauczycieli wychowania zdrowotnego. „Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne”, 2003, nr 5, s. 20. 25. Karski J., Płońska Z., Wasilewski B.W. (red.): Promocja zdrowia. Ignis, Warszawa 1992. 26. Kirschner H.: Kryteria zdrowia i podstawowe jego uwarunkowania. „Problemy Higieny”, 1992, nr 38, s. 22. 27. Kopczyńska-Sikorska J.: Stan zdrowia populacji w wieku szkolnym [w:] Materiały konferencji nt. „Potrzeby rozwojowe i higieniczne populacji w wieku szkolnym”. PTH, Warszawa 1995, s. 13. 28. Krawański A.: Pedagogiczno-społeczne uwarunkowania procesu promowania zdrowia ucznia [w:] Materiały konferencji nt. „Potrzeby rozwojowe i higieniczne populacji w wieku szkolnym”. PTH, Warszawa, 1995, s. 22. 29. Kuński H.: Trening zdrowotny osób dorosłych. Agencja Wydawnicza Medsportpress, Warszawa, 2002. 30. List profesorów w sprawach szkolnej edukacji prozdrowotnej dzieci i młodzieży do Wiceprezesa Rady Ministrów prof. dr hab. Aleksandra Łuczaka, z dnia 25 stycznia 1995 r. „Lider”, 1995, nr 6, s. 6. 31. Majer A.: Realizacja ścieżki prozdrowotnej w szkole podstawowej i gimnazjum. „Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne”, 2002, nr 12, s. 31. 32. Majer A., Majer J.: Realizacja ścieżki prozdrowotnej w liceum profilowanym. „Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne”, 2003, nr 8-9, s. 3. 33. Podstawski R.: O potrzebie edukacji prozdrowotnej w szkołach wyższych. „Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne”, 2004, nr 11, s. 12. 34. Polskie Towarzystwo Higieniczne: Pismo do dr Stanisława Sławińskiego, dyrektora Biura ds. Reformy Ministerstwa Edukacji Narodowej. Warszawa 1992. Apel w sprawie nauczania przedmiotu „Higiena – Edukacja i Wychowanie Zdrowotne”. Warszawa 1996. Pismo do prof. dr hab. Mirosława Handle w sprawie obowiązkowego przedmiotu „Edukacja zdrowotna” w polskich szkołach. Warszawa 1998. 35. Rozwój promocji zdrowia w perspektywie ostatniej dekady XX wieku. Materiały Seminarium nt. „Udziału Samorządu Gminnego w Promocji Zdrowia”. Organizator: Biuro Zarządu Miasta Stołecznego Warszawy, 15 października 1997 r. 36. Stypułkowski C.: Wychowanie zdrowotne w nauczaniu przedmiotowym: propozycje metodyczne dla nauczycieli. Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2001. 37. Wojtyniak B., Goryński P. (red.): Sytuacja zdrowotna ludności Polski. PZH. Zakład Statystyki Medycznej, Warszawa 2003. 38. Woynarowska B., Sokołowska M., Szymańska M.M., Pułtorak M.: Edukacja prozdrowotna w szkole. Projekt założenia, program, strategia, wdrażanie. „Lider”, 1993, nr 6, s. 3. 39. Woynarowska B. (red.): Zdrowie i szkoła. PZWL. Wyd. I, Warszawa 2000. 40. Wytyczne programowe do realizacji wychowania zdrowotnego w szkole podstawowej i ponadpodstawowej. Wyd. Ministerstwo Oświaty i Wychowania. Instytut Badań nad Młodzieżą. WSP, Warszawa 1982.

Irena Celejowa